Η υδατική διάβρωση των εδαφών είναι μία από τις πιο διαδεδομένες μορφές υποβάθμισης των γαιών στην Ουκρανία, η οποία κάθε χρόνο προκαλεί σημαντικές ζημιές στη γεωργία. Οι βροχοπτώσεις παρασύρουν το επάνω γόνιμο στρώμα της γης, γεγονός που οδηγεί σε μείωση της απόδοσης των καλλιεργειών. Η διάβρωση επιδεινώνει τις φυσικές ιδιότητες και τη χημική σύσταση των γαιών, δυσκολεύει την καλλιέργειά τους. Ας εξετάσουμε λεπτομερώς τι αποτελεί η υδατική διάβρωση, ποιοι είναι οι τύποι και οι αιτίες εμφάνισής της, καθώς και πώς να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα.
Τι είναι η υδατική διάβρωση
Η υδατική διάβρωση είναι η διαδικασία καταστροφής και παρασύρσης των επάνω στρωμάτων υπό την επίδραση των βρόχινων και λιωμένων νερών. Το υγρό εμφανίζεται σε πλαγιές, όπου η ταχύτητα απορροής του νερού υπερβαίνει την απορροφητική ικανότητα της γης. Μαζί με τα σωματίδια του εδάφους, το υγρό παρασύρει θρεπτικές ουσίες, χούμο, μικροοργανισμούς. Αυτό οδηγεί σε επιδείνωση της δομής της γης, μείωση της γονιμότητάς της.
Σύμφωνα με στοιχεία του FAO, στην Ουκρανία η υδατική διάβρωση είναι διαδεδομένη σε έκταση άνω των 13 εκατ. εκταρίων, από τα οποία 10,6 εκατ. εκτάρια είναι καλλιεργήσιμες γαίες. Η παρασύρση εδάφους στις διαβρωμένες περιοχές φτάνει τους 15–30 τόνους ανά εκτάριο ετησίως. Λόγω της διάβρωσης, η έλλειψη απόδοσης των κύριων καλλιεργειών ανέρχεται σε 36–47%. Οι οικολογικές και οικονομικές ζημιές από την υδατική διάβρωση εκτιμώνται σε 20 δισ. γρίβνια ετησίως.
Ανάλογα με την ένταση εκδήλωσης, η υδατική διάβρωση διαιρείται σε κανονική και επιταχυνόμενη. Η πρώτη συμβαίνει αργά, χωρίς να προκαλεί αισθητή βλάβη στις γαίες. Η δεύτερη, που προκαλείται από ανθρωπογενείς παράγοντες, υπερβαίνει κατά 10–100 φορές την ταχύτητα εδαφογένεσης. Αυτή αποτελεί τον κύριο κίνδυνο για τη γεωργία.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τις συνέπειες της διάβρωσης για την αποκατάσταση των γαιών. Οι πληγείσες περιοχές συχνά μετατρέπονται σε βαλτώδεις εκτάσεις και προσωρινά χάνουν την ικανότητα να δίνουν απόδοση. Αν και το έδαφος είναι επιρρεπές σε φυσική αναγέννηση κατά τη διάρκεια 5–10 ετών, η γονιμότητά του μειώνεται σημαντικά. Παράλληλα, η διαδικασία αυτοαποκατάστασης συνοδεύεται από ενεργή ανάπτυξη ζιζανίων, γεγονός που δημιουργεί πρόσθετα προβλήματα για τη γεωργική χρήση.
Διαβάστε επίσης: Διάβρωση εδάφους: αιτίες, τύποι, μέτρα καταπολέμησης
Αιτίες υδατικής διάβρωσης
Οι κύριες αιτίες υδατικής διάβρωσης:
- παράλογη χρήση γης — άροση κατά μήκος των πλαγιών, καταστροφή της φυσικής βλάστησης, βοσκή ζώων σε διαβρωμένες περιοχές·
- μη τήρηση αντιδιαβρωτικών μέτρων — απουσία ζωνών προστασίας, αναβαθμίδων, αναχωμάτων-καναλιών σε πλαγιές·
- κλιματικές συνθήκες — καταιγιστικές βροχές, έντονο λιώσιμο χιονιού την άνοιξη·
- χαρακτηριστικά ανάγλυφου — κλίση, μήκος και έκθεση των πλαγιών·
- υποβάθμιση γαιών — αποδόμηση, συμπίεση, μείωση περιεκτικότητας σε οργανικά στοιχεία.
Συγκεκριμένα, η άροση κατά μήκος της πλαγιάς αυξάνει την ταχύτητα απορροής κατά 5–7 φορές σε σύγκριση με την εγκάρσια. Η υπερβολική βοσκή ζώων καταστρέφει το χλοοτάπητα και συμπιέζει το έδαφος, γεγονός που οδηγεί σε εντατικοποίηση της παρασύρσης κατά 20–30 φορές.
Ιδιαίτερο ρόλο στην ανάπτυξη διαβρωτικών διαδικασιών παίζει η δασοκάλυψη της περιοχής. Με τη μείωση του δείκτη, η επιφανειακή απορροή νερού αυξάνεται περίπου κατά 20%. Ωστόσο, η περίοδος επίδρασης των νερών περιορίζεται στον χρόνο πλημμύρας ή καταιγίδας. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι το ριζικό σύστημα της δασικής βλάστησης εμποδίζει την υποβάθμιση του εδάφους ως φυσικού συλλέκτη υγρών, ικανού να συσσωρεύει υγρασία.
Τύποι υδατικής διάβρωσης
Οι κύριοι τύποι υδατικής διάβρωσης είναι:
- Σταγονώδης. Καταστροφή εδαφικών συσσωματωμάτων υπό τα χτυπήματα των σταγόνων βροχής.
- Επιφανειακή. Ομοιόμορφη παρασύρση του επάνω στρώματος γης από μικρά ρεύματα λιωμένου ή βρόχινου νερού.
- Γραμμική. Διάβρωση εδάφους από ρεύματα υγρού με σχηματισμό αυλάκων, χαραδρών, φαραγγιών.
- Αρδευτική. Καταστροφή γης λόγω λανθασμένης άρδευσης (υπερβολικών ποσοτήτων άρδευσης, υπερβολικής έντασης παροχής νερού).
Η σταγονώδης και επιφανειακή διάβρωση έχουν κρυφά σημάδια, τα οποία είναι δύσκολο να εντοπιστούν, αλλά σταδιακά εξαντλούν τα εδάφη. Οι γραμμικές μορφές είναι πιο εμφανείς, αλλά προκαλούν μεγαλύτερες ζημιές.
Στην επιφανειακή διάβρωση εμφανίζονται μικρές διαβρώσεις, με τις οποίες είναι τεχνικά απλό να αντιμετωπιστούν, ωστόσο η παρουσία τους επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα του καλλιεργήσιμου στρώματος. Λόγω της βλάβης του, συχνά πρέπει να οργώνονται τα κατώτερα στρώματα γης. Η γραμμική υδατική διάβρωση αρχίζει από μικρές διαβρώσεις βάθους περίπου 20 εκ., οι οποίες σταδιακά εμβαθύνονται και μπορούν να φτάσουν το μέτρο. Με περαιτέρω επίδραση των υδάτινων ρευμάτων σχηματίζονται φαράγγια, των οποίων οι τοίχοι στη συνέχεια καλύπτονται με βλάστηση και αρχίζουν να καταρρέουν, μετατρεπόμενοι σε χαράδρες.
Διαβάστε επίσης: Εντατική γεωργία: ορισμός, πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα
Υδατική διάβρωση στην Ουκρανία
Λόγω του κατακερματισμένου ανάγλυφου, των εδαφο-κλιματικών συνθηκών και της εκτατικής γεωργίας, η υδατική διάβρωση έχει αποκτήσει σημαντική εξάπλωση σε πολλές περιοχές της Ουκρανίας. Τα μεγαλύτερα μεγέθη φτάνει στη Δασοστέπα και τη Βόρεια Στέπα, όπου η έκταση των διαβρωμένων γαιών κάπου υπερβαίνει το 50% της επικράτειας.
Έντονη διάβρωση χαρακτηρίζει την περιοχή του Δνείπερ, το Ντονμπάς, την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, την Ποδολία, την Προκαρπάτια, τη Ζακαρπάτια. Εδώ η παρασύρση γης σε καλλιεργήσιμες πλαγιές ανέρχεται ετησίως σε 30–40 τ./εκτ. Λόγω της διάβρωσης, η περιεκτικότητα σε χούμο μειώθηκε κατά 30–40%, επιδεινώθηκαν οι αγροφυσικές ιδιότητες, ο κίνδυνος αποσάθρωσης αυξήθηκε κατά 35–40%.
Η εξάπλωση της διάβρωσης απαιτεί ολοκληρωμένη προσέγγιση για την προστασία των γαιών. Η λήψη συστήματος αντιδιαβρωτικών μέτρων με χρήση σύγχρονων εργαλείων ΙΤ αποτελεί σημαντικό βήμα για την αειφόρο ανάπτυξη της γεωργίας και τη ορθολογική χρήση των εδαφικών πόρων.
Οι πιο διαβρωμένες καλλιεργήσιμες γαίες συγκεντρώνονται στις περιοχές Βίνιτσα, Λουγκάνσκ, Ντονέτσκ, Οδησσός, Τσερνίβτσι και Τερνόπιλ, όπου η μέση ετήσια παρασύρση φτάνει τους 24,5–27,8 τ./εκτ. Μόνο κατά την περίοδο 1960–2015, η έκταση των διαβρωμένων γαιών στην Ουκρανία αυξήθηκε κατά 30–35%. Σύμφωνα με προβλέψεις, μέχρι το 2030 το μερίδιό τους μπορεί να φτάσει το 60–70% της συνολικής έκτασης καλλιεργήσιμων γαιών.
Σύμφωνα με εκτίμηση του FAO, η ανάπτυξη αποτελεσματικών εθνικών προσεγγίσεων για την καταπολέμηση της υδατικής και αιολικής διάβρωσης στην Ουκρανία επιβραδύνεται σημαντικά λόγω της πολυπλοκότητας των θεσμικών δομών, της έλλειψης επίκαιρων ερευνών διάβρωσης εδάφους και της απουσίας συστηματικής παρακολούθησης γης. Σημαντικό βήμα στην επίλυση αυτού του προβλήματος αποτέλεσε η δημιουργία το 2019 της Ουκρανικής Εδαφικής Εταιρείας στο πλαίσιο έργου που χρηματοδοτείται από το Παγκόσμιο Περιβαλλοντικό Ταμείο.
Η διαδικτυακή υπηρεσία WEAGRO βοηθά τους αγρότες να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις για τη φροντίδα των εδαφών. Χάρη στις επίκαιρες δορυφορικές εικόνες και τους δείκτες βλάστησης μπορούν να εντοπιστούν περιοχές ευάλωτες στη διάβρωση και να ληφθούν έγκαιρα μέτρα για την προστασία τους. Η δόση από το WEAGRO επιτρέπει την απόκτηση των απαραίτητων πόρων για την αντιδιαβρωτική γεωργία, αυξάνοντας την αποτελεσματικότητα της εκμετάλλευσης.
Υδατική διάβρωση: συνέπειες
Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά αρνητικών οικολογικών, αγρονομικών και οικονομικών συνεπειών της υδατικής διάβρωσης:
- απώλεια του επάνω γόνιμου στρώματος — μαζί με το λεπτόκοκκο υλικό παρασύρονται χούμος, θρεπτικές ουσίες, ωφέλιμη μικροχλωρίδα·
- επιδείνωση φυσικών ιδιοτήτων — καταστροφή δομής, συμπίεση, μείωση υγρασιοχωρητικότητας και υδροπερατότητας·
- μείωση του πάχους του εδαφικού προφίλ, αποκάλυψη του στρώματος που περιέχει ρίζες·
- μείωση απόδοσης καλλιεργειών κατά 10–60%, ανάλογα με τον βαθμό διάβρωσης·
- λάσπωση και ευτροφισμός υδάτινων σωμάτων από προϊόντα διάβρωσης, επιδείνωση ποιότητας νερού·
- δυσκολία συνθηκών καλλιέργειας εδάφους, αύξηση κατανάλωσης καυσίμου και χρόνου εργασίας·
- μείωση εκτάσεων παραγωγικών εκμεταλλεύσεων λόγω σχηματισμού φαραγγιών και διαβρώσεων.
Η ένταση της υδατικής διάβρωσης εξαρτάται από τον συνδυασμό φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων. Η αμελής στάση προς τη γη, η παραβίαση της αγροτεχνικής και η παραμέληση των εδαφοπροστατευτικών μέτρων επιταχύνουν τις διαδικασίες διάβρωσης, οδηγώντας σε καταστροφικές συνέπειες.
Συγκεκριμένα, η παρασύρση του χουμικού ορίζοντα σε μέτρια και έντονα παρασυρμένες γαίες μειώνει τα αποθέματα θρεπτικών στοιχείων κατά 1,5–3 φορές. Η απόδοση των σιτηρών σε ασθενώς παρασυρμένα εδάφη μειώνεται κατά 10–20%, σε μέτρια παρασυρμένα — κατά 20–50%, σε έντονα παρασυρμένα — κατά 50–80%. Η κατανάλωση καυσίμου για την καλλιέργεια διαβρωμένων γαιών αυξάνεται κατά 15–20%, ενώ η παραγωγικότητα της εργασίας μειώνεται κατά 20–30%.
Σοβαρό πρόβλημα αποτελεί η απώλεια χούμου στα ουκρανικά μαύρα χώματα. Κατά την περίοδο 1990–2010 η περιεκτικότητά του μειώθηκε κατά 0,22%, γεγονός που είναι ιδιαίτερα εμφανές στη στεπαία ζώνη. Κύρια αιτία εξάντλησης του εδαφικού χούμου είναι η οξεία έλλειψη οργανικών λιπασμάτων. Η κατάσταση περιπλέκεται από το γεγονός ότι η κυρίαρχη χρήση αζωτούχων λιπασμάτων δεν επιλύει το πρόβλημα, αλλά αντίθετα, το καθιστά οξύτερο.
Μέτρα αντιμετώπισης της υδατικής διάβρωσης
Η ορθολογική χρήση διαβρωμένων εδαφών και η προστασία τους από καταστροφή απαιτούν τη λήψη συμπλέγματος οργανωτικών-οικονομικών, αγροτεχνικών, δασομελιοριτικών και υδροτεχνικών μέτρων αντιμετώπισης της υδατικής διάβρωσης. Αυτά εξασφαλίζουν προστασία των γαιών και μείωση των ρυθμών υποβάθμισης.
Τρόποι πρόληψης υδατικής διάβρωσης από πλευράς αγροτών
Για την αντιμετώπιση των διαβρωτικών διαδικασιών κάθε χρήστης γης πρέπει να χρησιμοποιεί εδαφοπροστατευτικές μεθόδους και να τηρεί τις ζωνικές συστάσεις:
- εφαρμογή επιστημονικά τεκμηριωμένων αμειψισπορών με βέλτιστο σύνολο καλλιεργειών·
- ελαχιστοποίηση καλλιέργειας γης κάθετα στις πλαγιές, εφαρμογή ισοϋψούς-μελιοριτικής οργάνωσης επικράτειας·
- καλλιέργεια σε πλαγιές πολυετών χόρτων, καλλιεργειών συνεχούς σποράς, πράσινων λιπασμάτων·
- διενέργεια χαλάρωσης, σχηματισμού αυλάκων, αναχωμάτων και άλλων τρόπων συγκράτησης απορροής·
- εφαρμογή βέλτιστων ποσοτήτων λιπασμάτων, αύξηση περιεκτικότητας οργανικής ουσίας·
- διενέργεια χιονοσυγκράτησης, ρύθμιση λιωσίματος χιονιού την άνοιξη για μείωση επιφανειακής απορροής·
- διατήρηση δασικών λωρίδων, αποφυγή οργώματος απότομων πλαγιών, δημιουργία προστατευτικών λωρίδων βλάστησης κατά μήκος των ισοϋψών.
Η τήρηση επιστημονικά τεκμηριωμένων αμειψισπορών με μερίδιο πολυετών χόρτων άνω του 50% μπορεί να μειώσει την ένταση παρασύρσης εδάφους κατά 10–20 φορές. Η ελάχιστη καλλιέργεια χωρίς αναστροφή μειώνει τις απώλειες γης κατά 2–4 φορές σε σύγκριση με το παραδοσιακό όργωμα. Η καλλιέργεια πράσινων λιπασμάτων και η επικάλυψη με μετασυλλεκτικά υπολείμματα αυξάνει την αντιδιαβρωτική αντοχή των εδαφών κατά 30–40%.
Διαβάστε επίσης: Τεχνολογίες No-till: τι είναι, προοπτικές στην Ουκρανία
Τρόποι πρόληψης διάβρωσης από πλευράς κράτους
Σε κρατικό επίπεδο αναπτύσσονται και υλοποιούνται προγράμματα προστασίας γης, τα οποία προβλέπουν επιστημονική, νομική και οικονομική υποστήριξη της ορθολογικής χρήσης γης. Συγκεκριμένα, λαμβάνονται τα εξής μέτρα:
- χαρτογράφηση και παρακολούθηση διαβρωμένων γαιών για έλεγχο των ρυθμών διάβρωσης·
- διατήρηση υποβαθμισμένων και χαμηλής παραγωγικότητας εκμεταλλεύσεων για αποκατάσταση γονιμότητας·
- ανάπτυξη περιφερειακών προγραμμάτων εδαφοπροστατευτικής γεωργίας λαμβάνοντας υπόψη τις φυσικές-οικονομικές συνθήκες·
- αιτιολόγηση της αντιδιαβρωτικής οργάνωσης της περιοχής, εισαγωγή αμειψισποράς για την προστασία του εδάφους;
- οικονομική ενθάρρυνση για την εφαρμογή τεχνολογιών προστασίας του εδάφους από τους αγρότες;
- δασική βελτίωση, κατασκευή υδροτεχνικών έργων σε περιοχές με κίνδυνο διάβρωσης;
- αύξηση της ευθύνης των χρηστών γης για παραβίαση των κανόνων εκμετάλλευσης διαβρωμένων περιοχών.
Ένα σημαντικό στοιχείο της αντιδιαβρωτικής γεωργίας είναι η σωστή καλλιέργεια των επικλινών εδαφών. Σε περιοχές με μικρή κλίση (έως 10-12°), η γη καλλιεργείται σε λωρίδες ή δημιουργούνται αναβαθμίδες πλάτους έως 3 μέτρων. Ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα επιδεικνύει η καλλιέργεια κάθετα στην κλίση – αυτό δημιουργεί ένα συγκεκριμένο ανάγλυφο αρόσιμης γης, όπου τα αυλάκια και οι σειρές βλάστησης συγκρατούν φυσικά την απορροή του νερού, προωθώντας την καλύτερη απορρόφηση της υγρασίας από το έδαφος και αυξάνοντας τη γονιμότητά του.
Στην Ουκρανία υλοποιούνται διάφορα κρατικά προγράμματα προστασίας της γης, συμπεριλαμβανομένου του “Συστήματος γεωργίας προστασίας του εδάφους” και της “Διατήρησης και αποκατάστασης της γονιμότητας του εδάφους”. Ωστόσο, η πλειονότητα των αντιδιαβρωτικών μέτρων βαρύνει τους ίδιους τους αγρότες και απαιτεί συντονισμένες προσπάθειες σε τοπικό επίπεδο.
Η ολοκληρωμένη εφαρμογή συστημάτων γεωργίας για την προστασία του εδάφους μπορεί να μειώσει την ένταση της υδατικής διάβρωσης κατά 2,5-3 φορές και να αυξήσει την παραγωγικότητα των διαβρωμένων εδαφών κατά 25-40%. Τα κρατικά προγράμματα μερικής αποζημίωσης για τα έξοδα αντιδιαβρωτικών μέτρων ενθαρρύνουν την ορθολογική χρήση των προβληματικών εδαφών. Ωστόσο, ο ρυθμός υποβάθμισής τους εξακολουθεί να υπερβαίνει την κλίμακα της διατήρησης και της επαναφυσικοποίησης.
Συμπέρασμα
Η υδατική διάβρωση είναι μία από τις πιο επικίνδυνες μορφές υποβάθμισης της γης στην Ουκρανία, η οποία προκαλεί σημαντικές οικονομικές και περιβαλλοντικές ζημιές κάθε χρόνο. Η διάβρωση από σταγόνες, επιφανειακή και γραμμική διάβρωση οδηγούν σε απόπλυση των ανώτερων στρωμάτων του εδάφους, απώλεια θρεπτικών συστατικών και μείωση της γονιμότητας. Λόγω της μη ορθολογικής χρήσης της γης, το πρόβλημα επιδεινώνεται.
Για την προστασία της γης από την καταστροφή, είναι απαραίτητο να εφαρμοστεί ένα σύνολο αντιδιαβρωτικών μέτρων – βελτιστοποίηση της δομής των γαιών, αμειψισπορές προστασίας του εδάφους, δασική βελτίωση, ζώνες ανάσχεσης. Η δορυφορική παρακολούθηση με τη χρήση της υπηρεσίας WEAGRO επιτρέπει την αξιολόγηση της κλίμακας της διάβρωσης και τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας των τεχνολογιών προστασίας του εδάφους. Μια ολοκληρωμένη προσέγγιση θα βοηθήσει στην ανάσχεση της υποβάθμισης του εδάφους και στη διατήρησή του για τις μελλοντικές γενιές.
